Vorige keer deed ik al een poging aan te tonen dat – hoewel we misschien streven naar controle en autonomie – Maslow prachtig, en ontdaan van veel complexiteit, aantoont dat er fundamentele behoeften zijn die buiten onze controle liggen en waar we afhankelijk zijn van onze omgeving en het systeem waarin we functioneren. Iemand die dit nog een stuk beter illustreert en tegelijk een aantal belangrijke fenomenen in onze huidige maatschappij duidt, is Niklas Luhmann.
In zijn – en mijn – wereldbeeld zijn we allemaal radertjes in een systeem dat ons gedrag beïnvloedt, zonder dat we het onszelf altijd realiseren. Je kunt denken dat je volledig controle hebt over je eigen handelingen, dat je keuzes, je daden, helemaal van jou zijn. We zijn echter slechts een schakel in een groter communicatieweb dat ons beïnvloedt en vormgeeft. Onze keuzes zijn niet louter persoonlijk. Ze worden niet alleen door ons biologisch systeem (vb onze hersenstructuur, maar ook ziekte) en psychologisch systeem mee bepaald, maar ook door het sociale systeem waarbinnen we bewegen en door de verwachtingen en structuren die ons omringen. Dat betekent echter ook dat wij – als we daar bewust mee omgaan – anderen kunnen proberen ‘sturen’ door ‘wrijving’ te veroorzaken in hun denkpatroon.
Nu, stel je een bibliotheek voor, niet zomaar een verzameling boeken, maar een plek zo groot dat je er uren in kunt verdwalen zonder ook maar een van de duizenden kamers te zien. Je loopt die bibliotheek binnen en kiest een kamer uit – misschien eentje vol boeken over non-violent resistance. Daar zit je, gelukkig te bladeren, terwijl die duizenden andere kamers onopgemerkt blijven, elk met een heel eigen universum aan kennis. Je aandacht is je sleutel: zodra je op één onderwerp focust, sluit je automatisch al het andere uit. Spencer-Brown zou zeggen: je hebt die ene kamer “gemarkeerd”, en alles eromheen verdwijnt in de duisternis van de “ongemarkeerde ruimte.” Het is als een van die schatkisten in sprookjes: je opent de kist, ziet de glinsteringen en vergeet dat er buiten misschien wel nóg meer kisten staan.
Luhmann zou zich hier bovendien omdraaien en je vertellen dat zodra je communiceert – zelfs maar een simpele zin uitspreekt – je uit duizenden mogelijkheden hebt gekozen. En daarna geef je de teugels alweer uit handen, want de luisteraar doet opnieuw een selectie uit wat jij hebt gezegd. Je woorden draaien rond, worden gekneed en gekrabbeld door het hoofd van de ander, en veranderen in een boodschap waar je zelf geen grip meer op hebt. Het is alsof je een verhaal vertelt, maar dat verhaal voortleeft in de luisteraar, en als een echo steeds anders klinkt naarmate het verder reist. In communicatie draait alles om perspectief: we zijn net als spelers op een podium, maar de belichting komt van een plek die we zelf nooit helemaal kunnen sturen. Hier zie je meteen ook hoe moeilijk van ‘perspectief veranderen’ kan zijn, zowel voor wie communiceert als voor wie de boodschap krijgt.
Als criminologe – ja, ondertussen heb ik van dat privilege om te mogen studeren wél goed gebruik gemaakt – heb ik geleerd álles in vraag te stellen, maar dan nóg weet ik dat ik een kind van mijn tijd en omgeving ben en daardoor vormgegeven wordt. Ik ben dus vastgekend zonder het te beseffen en kan enkel bewegen in een richting die mijn omgeving toelaat. Mijn eigen keuzes zijn als een rivier die ik wil controleren, maar die zich door een onzichtbaar landschap slingert.
Dít is trouwens zelfs de enige reden dat er iets als machine learning bestaat. Denk je dat machine learning zou werken als mensen écht zo onvoorspelbaar waren als ze zichzelf graag vertellen? De patronen die ons sturen, voor de mens onzichtbaar, worden gevonden door algoritmes die niets anders doen dan de mens kopiëren. En dat is inclusief de slechte kantjes van de mensheid. Best een angstaanjagende gedachte als je daarover doordenkt en ziet waarbij men machine learning allemaal wil inzetten (vb. nu ook om leerlingen met ‘problemen’ op te vangen via leerplatformen).
Dus in mijn wereld ben je niet de enige kapitein van je schip, zelfs al heb je de illusie dat wél te zijn. Wij laveren niet in een kalme zee van eigen wil, maar dobberen door een eindeloos netwerk van dwarrelende winden, botsende golven, en geheimzinnige stromingen. De positieve kant: juist door die onverwachte bewegingen kun je zomaar op een prachtig onontdekt eiland belanden. De negatieve kant: als je je enkel richt op die éne theorie, of op je eigen stuur, kun je zomaar een wereld van onverwachte bewegingen over het hoofd zien.
Dat is iets dat je ook enorm terugziet in kunst, maar tevens in wetenschap en zeker in geschiedenis. Ik schreef ooit voor iemand een werk voor het Leger des Heils waarin de aanloop naar de jodenvervolging geschetst werd. Ik vond dat best leuk en heb toen zoveel bijgeleerd, maar mijn blik lag bij wat ingegeven werd door geloof. Wat ik toen nog niet wist, of zelfs zag, was bv. dat de wetenschap eenzelfde trend volgde. Lombroso zette in dezelfde periode bv de Italiaanse school op de kaart die een ‘wetenschappelijke’ basis gaf aan het inferieur vinden van ‘de andere’, waarbij Joodse of Arabische trekken geacht werden criminaliteit te veroorzaken. De zogenaamde ‘atavistiche’ kenmerken zouden bepalen of je crimineel werd of niet. Wie deze kenmerken had, werd gewoon ook als ‘minder ontwikkeld’ beschouwd. Dit soort golven zie je, eens je je blik verruimt, doorheen de hele geschiedenis en in elke zogenaamd ‘creatieve vorm’ die de mens produceert. Wij zijn slechts dansers op die golven. Zeer uitzonderlijk ontstaat er een ‘revolutie’ die een fundamentele breuk levert met een voorgaande beweging.
Voor Luhmann is het bovendien zelfs niet eens de mens, met zijn dromen, gedachten en verlangens, die het fundament van de samenleving vormt. De woorden die door de lucht zweven, de verhalen die we elkaar vertellen, kortom ‘communicatie’, dát is wat de samenleving vormgeeft.
Om het weer met een voorbeeld toe te lichten: Stel je een boom voor, oud en sterk, die elk jaar zijn zaden laat vallen. De wind pakt de zaden op, neemt ze mee en verspreidt deze over de velden. Elk zaadje vindt een eigen plekje, wortelt zich, groeit, en draagt zo de boodschap van de oude boom verder (oké, in realiteit is het wat complexer. We gaan niet muggenziften 🙃). Zonder de wind zouden de zaden blijven liggen, sterven zonder ooit nieuwe bomen te worden. Zo gaat het ook in de samenleving: communicatie is de wind die ideeën en verhalen verspreidt, die de zaadjes van gedachten draagt en ons in staat stelt te groeien, als samenleving. Niet wie je bent (want operationeel gesloten), maar wat er gezegd wordt (interactioneel open), is dus wat onze samenleving richting geeft.
Luhmanns samenleving pulseert dus op de echo van miljoenen woorden en media laat de samenleving nooit stilstaan. Dat is wat van een samenleving een levend systeem maakt. Dat klinkt voor mij logisch, maar veel mensen staan toch niet stil bij de gevolgen… Vooral punt 3 hieronder wordt vaak verwaarloosd.
Bedenk je nl. eens wat dat impliceert:
1. Communicatie als hoeksteen betekent dat elk woord een echo achterlaat in de samenleving, een golf die zich blijft voortplanten. Een fluistering kan uitgroeien tot een storm, een klein idee tot een beweging die alles verandert. Wat eerst een simpele gedachte was, is nu een verhaal dat rondgaat, zich nestelt in hoofden en harten, en dat langzaam de wereld kleurt. Het betekent ook dat elke misstap, elke foutieve boodschap zijn sporen nalaat. Eén onbedacht woord kan een sneeuwbal van onbegrip worden die alles onder zich bedelft.
2. In zo’n wereld wordt elk ongezegd woord ook een brug die nooit gebouwd werd. Mensen drijven langzaam van elkaar weg, eilanden in een zee van misverstanden. Waar communicatie afbrokkelt, ontstaan stille kloven, donkere ruimtes waar ooit vertrouwen en begrip lagen. Zonder woorden om de leegte te vullen, kunnen we elkaars dromen en angsten niet meer bereiken. We drijven af, elk een eigen kant op, en zo verliest de samenleving stukje bij beetje haar hartslag.
3. Als communicatie echt de cement van de samenleving is, dan is het niet moeilijk te zien waarom media (en -manipulatie) zo’n krachtig wapen is. Wanneer communicatie namelijk de hoeksteen van de maatschappij is, krijgt degene die de verhalen vertelt, de touwtjes in handen. De machthebbers worden dan niet meer herkend aan hun prestaties, maar aan hun woorden. Media, politici, schrijvers – zij vormen de ware architecten van de maatschappij. Woorden kunnen een volk geruststellen of angst aanjagen, verbinden of verdelen. Een enkele zin kan werelden scheppen of vernietigen. Waar communicatie alles bepaalt, is macht onzichtbaar en subtiel, want zij fluistert zich een weg naar binnen en nestelt zich diep in gedachten zonder dat iemand het merkt. In die zin stelt Luhmann zelfs erg kordaat ‘wat we weten over de wereld, weten we via de massamedia’ …en hij stierf dan nog voor het internet doorbrak.
Zo kan ik nog wel even doorgaan met implicaties, maar ik vermoed dat ik ondertussen wel al duidelijk gemaakt heb hoe we door onze omgeving beïnvloed worden en helemaal niet zo’n bepalende kapitein van ons schip zijn…
